Wykonanie zastępcze

Istota wykonania zastępczego polega na tym, że poleca się wykonanie niedopełnionego przez egzekuta obowiązku osobie trzeciej na koszt i niebezpieczeństwa zobowiązanego z ewentualnym użyciem sił pociągowych, narzędzi i materiałów należących do egzekuta. [7]

Wykonanie zastępcze to instytucja prawa cywilnego, która umożliwia wierzycielowi wykonanie zobowiązania na koszt i ryzyko dłużnika, gdy ten nie wypełnił swojego obowiązku. Jest to mechanizm przewidziany w sytuacjach, gdy zobowiązanie dłużnika polega na wykonaniu określonego działania (np. naprawy, dostawy, budowy), które może być wykonane przez osobę trzecią. Regulacje dotyczące wykonania zastępczego znajdują się w art. 480 Kodeksu cywilnego.

W przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika wierzyciel, po uprzednim wezwaniu dłużnika do wykonania, ma prawo zlecić realizację zobowiązania osobie trzeciej na koszt dłużnika. Warunkiem jest, aby charakter świadczenia pozwalał na jego realizację przez podmiot inny niż dłużnik, co oznacza, że zobowiązania osobistego charakteru (np. wykonanie dzieła artystycznego) nie mogą być objęte wykonaniem zastępczym.

Podstawowym celem wykonania zastępczego jest ochrona interesów wierzyciela i umożliwienie mu uzyskania efektu, na który umawiał się z dłużnikiem. Instytucja ta działa więc jako środek przymuszający dłużnika do wypełnienia swojego zobowiązania. Co istotne, wierzyciel, zanim zdecyduje się na wykonanie zastępcze, musi skutecznie wezwać dłużnika do wykonania zobowiązania w określonym terminie. Jeśli dłużnik nadal pozostaje bierny, wierzyciel może podjąć działania zastępcze.

Koszty związane z wykonaniem zastępczym obciążają dłużnika. Wierzyciel ma prawo dochodzić ich zwrotu w drodze postępowania sądowego, jeśli dłużnik nie uiści ich dobrowolnie. Ponadto, jeżeli zlecone wykonanie przez osobę trzecią okaże się droższe niż pierwotnie ustalona cena świadczenia, różnicę pokrywa dłużnik, chyba że koszty te były nieuzasadnione.

Wykonanie zastępcze jest szczególnie przydatne w stosunkach gospodarczych, gdzie opóźnienia lub niewykonanie zobowiązań przez dłużnika mogą powodować poważne straty finansowe dla wierzyciela. Mechanizm ten zapewnia większą efektywność w dochodzeniu roszczeń i umożliwia ograniczenie negatywnych skutków niewykonania umowy.

Nie stosuje się wykonania zastępczego do obowiązków polegających wprawdzie na wykonaniu czynności, jednak mających charakter osobisty, ściśle związany z osobą zobowiązanego. Wykonanie zastępcze można więc zastosować na przykład w następujących sytuacjach. Zgodnie z art. 36 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz. U. Nr 71, poz. 838 z późn. zm.) w razie samowolnego naruszenie pasa drogowego lub zarezerwowanego pasa terenu, właściwy zarządca drogi orzeka o przywróceniu ich do stanu poprzedniego. W myśl art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz. U. Nr 106, poz. 1126 z późn. zm.) właściwy organ nakazuje, w drodze decyzji, rozbiórkę obiektu budowlanego lub jego części, będącego w budowie albo wybudowanego bez wymaganego pozwolenia na budowę.

Bardziej szczegółowym przykładem wykonania zastępczego jest niżej opisany przypadek. „Pięć lat temu burmistrz nakazał spółdzielni mieszkaniowej „w terminie natychmiastowym” udrożnić i uszczelnić przewody kominowe, gazowe i wentylacyjne w budynku mieszkalnym zamieszkałym przez 68 rodzin, ponieważ nie czyszczone i pozapychane zagrażają zdrowiu i życiu mieszkańców oraz ich bezpieczeństwu. Mimo że decyzja stała się ostateczna, spółdzielnia nie przeprowadziła remontu. Wobec tego po pół roku kierownik urzędu rejonowego wydał tytuł wykonawczy, wzywając ją do natychmiastowego przeprowadzenia robót. W licznych pismach spółdzielnia tłumaczyła się, że ma trudności ze znalezieniem wykonawcy. Po dalszych dwóch latach korespondencji, kar i grzywien urząd rejonowy postanowił, że obowiązek objęty nakazem zostanie wykonany zastępczo na koszt spółdzielni, która musi wpłacić na ten cel 60 mln starych zł. zaliczki. Wojewoda utrzymał to postanowienie w mocy. Spółdzielnia zaskarżyła je do NSA. NSA nie uwzględnił skargi. W powstałej sytuacji wykonanie zastępcze było jedynym możliwym środkiem egzekucyjnym. Przepisy jednak przewidują, że jeśli w toku postępowania o wykonanie zastępcze dłużnik wykona obowiązek, może zwrócić się z wnioskiem o umorzenie postępowania. Nic więc nie stoi na przeszkodzie,   aby   spółdzielnia   złożyła  w  urzędzie  rejonowym taki wniosek (wyrok z dnia 29 maja 1996 r. Sygn. IV S.A. 162/95). 9

Zastosowanie wykonania zastępczego następuje w wyniku doręczenia zobowiązanemu odpisu tytułu wykonawczego oraz postanowienia o zastosowaniu środka egzekucyjnego. Postanowienie o zastosowaniu wykonania zastępczego powinno zawierać wskazanie podmiotu, któremu zlecono wykonanie zastępcze obowiązku podlegającego egzekucji administracyjnej. Brak wskazania wykonawcy nie powoduje bezskuteczność   podjętej   czynności,  bowiem  organ  może wyznaczyć wykonawcę w terminie miesiąca po wydaniu przedmiotowego postanowienia. W postanowieniu o zastosowaniu wykonania zastępczego organ egzekucyjny może wezwać zobowiązanego do wpłacenia określonej kwoty pieniężnej tytułem zaliczki na koszty wykonania zastępczego. Wzywając do uiszczenia zaliczki na poczet kosztów wykonania zastępczego organ egzekucyjny powinien określić kwotę pieniężną oraz termin, w jakim zobowiązany powinien dokonać wpłaty. Wezwanie to stanowi podstawę egzekucji, ponieważ jest aktem indywidualnym właściwego organu nakładającym na zobowiązanego obowiązek o charakterze pieniężnym. 10

W postanowieniu o zastosowaniu wykonania zastępczego organ egzekucyjny może również nakazać zobowiązanemu dostarczenie posiadanej dokumentacji, a także posiadanych materiałów i środków przewozowych, niezbędnych do zastępczego wykonania egzekwowanej czynności, z zagrożeniem zastosowania odpowiednich środków egzekucyjnych w razie uchylenia się zobowiązanego od dostarczenia tych dokumentów, materiałów i środków przewozowych. 11

W związku z wykonaniem zastępczym kształtuje się następujący układ stosunków prawnych: między organem egzekucyjnym a zobowiązanym jest to stosunek administracyjnoprawny; między organem egzekucyjnym a wykonawcą – stosunek cywilnoprawny; między zobowiązanym a wykonawcą – też stosunek cywilnoprawny.

Wybór wykonawcy powierza się organowi egzekucyjnemu, który powinien dołożyć staranności, aby wybór był trafny.

Wykonanie zastępcze następuje na niebezpieczeństwo zobowiązanego. Oznacza to, że ponosi on nie tylko koszty wykonania zastępczego, ale również w określonych okolicznościach organ egzekucyjny i wykonawca nie ponoszą odpowiedzialności cywilnej. W toku realizacji wykonania zastępczego przerzuca się odpowiedzialność na zobowiązanego, gdyby   osoby  trzecie   poniosły  z tego  tytułu  szkodę.  Nie zwalnia to jednak organu egzekucyjnego do staranności i zapobiegania szkodom. 12

Zobowiązanemu zapewnia się też określone roszczenia wobec wykonawcy, które posiadają charakter cywilnoprawny. Należy tu odpowiedzialność wykonawcy wobec zobowiązanego za rzetelne wykonanie robót. Następnie, gdy wykonawca używa materiałów zobowiązanego, odpowiada za celowe ich użycie. Gdy zobowiązany dostarcza    środków    przewozowych,   wykonawca    odpowiada   za   prawidłowe  ich wykorzystanie. Dla realizacji tych uprawnień ustawodawca  daje zobowiązanemu prawo wglądu w czynności wykonawcy. Roszczeń z tytułów wymienionych w artykule 131 (wykonawca odpowiada wobec zobowiązanego za rzetelne wykonanie robót, celowe zużycie materiałów dostarczonych przez zobowiązanego oraz prawidłowe korzystanie z jego środków przewozowych), zobowiązany może dochodzić wobec wykonawcy, a nie organu egzekucyjnego. Może to nastąpić na drodze cywilnoprawnej. 13

Po zakończeniu wykonania zastępczego organ egzekucyjny powinien zawiadomić zobowiązanego, że zostały zakończone czynności egzekucyjne oraz że obowiązek objęty tytułem wykonawczym został przymusowo wykonany. W tym momencie powstaje po stronie organu obowiązek ustalenia kosztów wykonania zastępczego z uwzględnieniem wpłaty lub przymusowego ściągnięcia zaliczek na poczet zastosowanego środka egzekucyjnego. Wykaz kosztów wykonania zastępczego organ egzekucyjny doręcza zobowiązanemu. Określa też termin, w jakim zobowiązany powinien dokonać wpłaty. W przypadku nieziszczenia ustalonej kwoty w wyznaczonym przez organ terminie spowoduje, że zostanie ona ściągnięta w  trybie egzekucji administracyjnej należności pieniężnych. 14

W ustawie przyjęto, że jeżeli nie będzie to stało na przeszkodzie realizacji obowiązku, zobowiązany może w każdym czasie przystąpić do jego wykonania. Możliwość ta opatrzona jest zastrzeżeniem, ze wykona obowiązek w terminie wskazanym przez organ egzekucyjny. Organ ten może uzależnić zgodę od zabezpieczenia realizacji obowiązku w formie, którą uzna za wskazaną. 15

12. R. Hauser, Z. Leoński, Postępowanie…, s. 489.

13. Ibidem, s. 492.

14. T. Jędrzejewski, M. Masternak, P. Rączka, Administracyjne…, s. 213.

15. E. Bojanowski, Wykonanie…, s. 105.