Zadanie własne gminy obejmuje zapewnienie warunków mieszkaniowych wspólnoty samorządowej. W szczególności należy zapewnić lokali socjalnych i zamiennych w przypadkach przewidzianych w ustawie, a także zapewnić mieszkania dla gospodarstw domowych o niskich dochodach. Nowością w ustawie o najmie jest zapis, że gmina może otrzymać dotację celową z budżetu państwa na wykonanie tych zadań. Gmina może wykonywać powyższe zadania w oparciu o swoją własność mieszkaniową lub w inny sposób. Może np. wspierać budowę mieszkań przez Towarzystwa Budownictwa Społecznego, uzyskując prawo do użytkowania lokali i zatrudniania najemców spełniających wymagania gminy. Jeśli lokalny rynek nieruchomości pozwala na to, może również wynajmować lokale mieszkalne dla osób uprawnionych do otrzymania lokalu socjalnego. Większość lokali zamiennych i lokali socjalistycznych jest jednak utrzymywana przez gminę. Oznacza to obszary będące własnością gminy, komunalnych osób prawnych lub spółek prawa handlowego utworzonych z udziałem gmin, z wyjątkiem Towarzystw Budownictwa Społecznego, a także obszary będące własnością samoistną tych podmiotów. Poprzez budowę lub nabywanie budynków mieszkalnych, gmina tworzy zasób mieszkaniowy i utrzymuje go na poziomie umożliwiającym zaspokojenie potrzeb rodzin o niskich dochodach. Gminy, które mają zasoby mieszkaniowe, muszą wydzielić część lokali do wynajmowania jako lokale socjalne. Jeśli w gminie wystąpi taka potrzeba, część lokali z zasobu może zostać przeznaczona do wynajmowania nauczycielom, lekarzom lub innym specjalistom potrzebnym wspólnocie samorządowej na czas trwania stosunku pracy. Z wyjątkiem lokali socjalnych i wynajmowanych na czas trwania stosunku pracy, nieruchomości stanowiące mieszkaniowy zasób gminy nie mogą być wynajmowane na czas nieoznaczony. [Dziennik Urzędowy Nr 71, poz.733 ze zm.]
Zadania wynikające z Ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie Kodeksu cywilnego są istotne dla zapewnienia odpowiednich warunków mieszkaniowych oraz ochrony praw lokatorów. Gminy mają obowiązek realizacji wielu zadań w tym zakresie, które mają na celu zarówno zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych, jak i zarządzanie mieszkaniowym zasobem gminy. Główne zasady wykonywania tych zadań wynikają z przepisów ustawy, które wyznaczają określone ramy działań dla samorządów.
Pierwszym zadaniem gminy jest zarządzanie mieszkaniowym zasobem gminy, który obejmuje lokalne nieruchomości mieszkalne stanowiące własność samorządu. Gminy odpowiadają za budowę nowych lokali mieszkalnych, zwłaszcza w zakresie lokali socjalnych i komunalnych, a także za utrzymywanie istniejących zasobów mieszkaniowych. Do zadań gmin należy przeprowadzanie niezbędnych remontów, konserwacji oraz dbanie o stan techniczny i sanitarno-epidemiologiczny lokali. Dodatkowo, gminy muszą zapewniać przydzielanie lokali socjalnych, zarówno dla osób, które straciły swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania, jak i dla osób znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji życiowej. Osoby te mogą obejmować kobiety w ciąży, osoby starsze, niepełnosprawne czy rodziny z dziećmi. Gmina przyznaje lokale socjalne w oparciu o analizę dochodów oraz sytuacji życiowej wnioskodawców, uwzględniając także ustalone przez radę gminy kryteria.
Oprócz zarządzania mieszkaniowym zasobem gminy, gmina pełni także istotną rolę w zakresie ochrony praw lokatorów. Celem tej ochrony jest zapobieganie nieuzasadnionym eksmisjom oraz zapewnienie lokatorom godnych warunków mieszkaniowych. Gmina nadzoruje procesy wynajmu lokali, szczególnie w zakresie lokali komunalnych i socjalnych, dbając o to, by właściciele lokali przestrzegali praw lokatorów. W przypadku naruszeń przepisów prawa przez wynajmujących, gmina może interweniować w celu ochrony praw lokatorów, np. poprzez udzielanie pomocy w dochodzeniu swoich praw.
Gminy mają także obowiązek dbania o dostępność lokali socjalnych, co w praktyce oznacza zapewnienie dostępu do takich lokali dla osób, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb mieszkaniowych. Może to dotyczyć osób o niskich dochodach, które nie mają możliwości wynajęcia mieszkania na rynku komercyjnym, jak również osób, które zostały eksmitowane, a nie mają zapewnionego innego miejsca do zamieszkania. W takich przypadkach gmina ma obowiązek zapewnić pomoc, najczęściej w formie lokalu socjalnego lub pomieszczenia tymczasowego, spełniającego minimalne standardy.
Ważnym zadaniem gminy jest również tworzenie i utrzymywanie rejestru osób oczekujących na przydział lokalu socjalnego. Lokale te przydzielane są na podstawie listy oczekujących, na którą osoby mogą się zgłaszać. O przydzieleniu lokalu socjalnego decyduje analiza sytuacji wnioskodawcy, w tym kryteria dochodowe oraz szczególne okoliczności życiowe, takie jak wiek, stan zdrowia, liczba dzieci w rodzinie czy inne czynniki. Samorządy mają możliwość ustalania kolejności przydziału lokali socjalnych w oparciu o określone priorytety.
Podsumowując, gminy pełnią kluczową rolę w zapewnianiu odpowiednich warunków mieszkaniowych dla osób, które znajdują się w trudnej sytuacji życiowej, a także w ochronie praw lokatorów. Wykonywanie zadań wynikających z ustawy wymaga ścisłej współpracy gmin z innymi organami oraz dbania o to, by osoby potrzebujące pomocy miały dostęp do odpowiednich zasobów mieszkaniowych, takich jak lokale socjalne, i mogły korzystać ze wsparcia w rozwiązywaniu problemów mieszkaniowych.