Naruszenie i zagrożenie naruszeniem dóbr osobistych to istotne pojęcia w prawie cywilnym, które mają na celu ochronę wartości o szczególnym znaczeniu dla jednostki, takich jak godność, dobre imię, wolność, zdrowie, prywatność czy nietykalność cielesna. Regulacja tego zagadnienia znajduje się przede wszystkim w Kodeksie cywilnym, w art. 23 i 24.
Naruszenie dóbr osobistych oznacza sytuację, w której doszło do bezprawnego ingerowania w chronione dobra jednostki. Może to przybrać formę działań takich jak rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji, obraźliwe wypowiedzi, publikowanie wizerunku bez zgody, naruszenie tajemnicy korespondencji czy stalking. Kluczowym elementem naruszenia jest bezprawność działania – przyjmuje się, że każde działanie naruszające dobro osobiste jest bezprawne, chyba że sprawca wykaże istnienie okoliczności wyłączających bezprawność, takich jak zgoda poszkodowanego, działanie w granicach prawa czy realizacja uzasadnionego interesu publicznego.
Zagrożenie naruszeniem dóbr osobistych odnosi się do sytuacji, w której istnieje realna możliwość naruszenia, choć jeszcze do niego nie doszło. W takim przypadku osoba zagrożona może podjąć działania prewencyjne w celu ochrony swoich dóbr. Zgodnie z art. 24 Kodeksu cywilnego, możliwe jest wówczas żądanie zaniechania działań, które mogą doprowadzić do naruszenia.
W przypadku zarówno naruszenia, jak i zagrożenia naruszeniem dóbr osobistych, osoba poszkodowana ma prawo żądać podjęcia określonych środków prawnych, takich jak zaprzestanie naruszeń, usunięcie ich skutków (np. publiczne przeprosiny, sprostowanie nieprawdziwych informacji), czy zadośćuczynienie w formie finansowej za doznaną krzywdę.
Zagadnienie dóbr osobistych oraz ich ochrony ma kluczowe znaczenie w nowoczesnym społeczeństwie, szczególnie w kontekście dynamicznie rozwijającej się komunikacji cyfrowej i łatwości rozpowszechniania informacji. W związku z tym granice między ochroną dóbr osobistych a wolnością słowa czy prawem do informacji często stają się przedmiotem sporów prawnych.
Dobra osobiste to wartości, które każdy człowiek posiada i których ochrona jest zagwarantowana prawnie. Są to takie wartości jak: godność, wolność, nazwisko, dobre imię, prywatność i tajemnica komunikacji. Naruszenie dóbr osobistych to działanie, które uszkadza lub narusza te wartości, np. obrażanie czyjejś godności, ujawnienie tajemnicy komunikacji. Zagrożenie naruszeniem dóbr osobistych to sytuacja, w której istnieje ryzyko, że dojdzie do naruszenia, np. groźby uszkodzenia czyjegoś dobrego imienia.
Artykuł 24 Kodeksu Cywilnego wyraźnie podaje, że ochrony może żądać nie tylko ten, czyje dobro zostało naruszone działaniem, ale także ten, kto znalazł się w sytuacji, w której zaistniało zagrożenie naruszeniem dobra osobistego. Szczególnie sytuacja, do której odnosi się pierwsze zdanie art. 24 k.c., może przysporzyć pewnych trudności, ponieważ określenie, czy dobro jest zagrożone nie jest tak proste, jak stwierdzenie, czy i w jakiej formie naruszenie już nastąpiło. Wydaje się, że w wypadku zagrożenia naruszeniem w większym stopniu decyduje ocena subiektywna podmiotu, któremu przysługuje ochrona. Z drugiej strony – takie ujęcie kłóciłoby się z powszechną w literaturze opinią, że przy rozstrzyganiu kwestii związanych z naruszeniem dóbr osobistych powinny decydować kryteria obiektywne. W razie zagrożenia naruszeniem dóbr osobistych można żądać zaniechania działania powodującego naruszenie, zaś gdy naruszenie już nastąpiło poszkodowany ma do dyspozycji szereg środków, które zostaną omówione w dalszej części pracy. O fakcie, że owo działanie może być także zaniechaniem świadczy orzeczenie Sądu Najwyższego: „Wynikające z art. 24 § 1 k.c. działanie może polegać na zaniedbaniu w wykonywaniu obowiązku usuwania skutków zdarzeń naruszających cudze dobro osobiste (część).”
Niezależnie od powyższych rozważań zarówno literatura jak i orzecznictwo są zgodne co do faktu, że ochrona przysługuje jedynie wtedy, gdy naruszenie – czy też zagrożenie naruszeniem – było skutkiem bezprawnego działania – czy też zaniechania. Tak więc to bezprawność jest tą podstawową przesłanką uzasadniającą udzielenie ochrony na podstawie art. 24 k.c. Jeżeli chodzi o pojęcie bezprawności, to jego zdefiniowanie nie przedstawia dla doktryny i orzecznictwa większych problemów.
A. Szpunar działanie bezprawne definiuje jako sprzeciwiające się prawu podmiotowemu i podkreśla, że do uznania działania za bezprawne nie jest konieczne aby było ono wyraźnie zakazane przez przepis ustawy, wystarczy, aby sprzeczne było z „dobrymi obyczajami”[1]. A. Cisek akceptując pogląd, że bezprawność oznacza zawsze godzenie w porządek prawny, zaznacza jednocześnie, że jego zdaniem pojęcie to powinno odnosić się do określonej gałęzi prawa, bowiem brak zależności tego typu, że zachowanie uznane za bezprawne w przepisach jednej dziedziny prawa będzie automatycznie rodziło taki sam skutek w innej, a także, że działanie dozwolone przez przepisy jednej gałęzi prawa nie może być zakwalifikowane jako bezprawne w innej gałęzi. Definicję bezprawności proponuje nam również orzecznictwo: „Bezprawne jest zachowanie sprzeczne z normami prawa lub zasadami współżycia społecznego, bez względu na winę a nawet świadomość sprawcy”.[2]
[1] A. Szpunar, Nadużycie prawa podmiotowego, Kraków 1947, s. 54
[2] A. Cisek, Ochrona dóbr osobistych osób sprawujących funkcje publiczne, „Acta Uniwersitatis Wratislaviensis. Prawo” 2009, vol. CCCVIII, nr 3161