W wyroku eksmisyjnym sąd orzeka, czy najemca ma prawo do korzystania z lokalu socjalnego, po analizie warunków materialnych i rodzinnych. Niemniej jednak sąd nie może orzeczyć, że kobieta w ciąży, małoletnia, niepełnosprawna, ubezwłasnowolniona lub osoba sprawująca nad nimi opiekę, a także osoby wspólnie mieszkające. Ustawa przyznaje prawo do lokalu socjalnego obłożnie chorym, emerytom, rencistom i osobom bezrobotnym, które spełniają kryteria określone przez radę gminy do wynajmu lokalu z zasobu mieszkaniowego gminy. W rezultacie znacznie ograniczono możliwość przeprowadzenia eksmisji „na bruk”.Ze względu na fakt, że lokal podlega opróżnieniu, gmina właściwa jest odpowiedzialna za dostarczenie lokalu socjalnego ciąży. Gmina jest odpowiedzialna za zapewnienie lokali socjalnych w pierwszej kolejności do realizacji wyroków eksmisyjnych. Sąd nakazał wstrzymanie opróżnienia lokalu do czasu, gdy gmina przedstawi ofertę umowy najmu lokalu socjalnego. Sąd z urzędu informuje gminę, na terenie której znajduje się nieruchomości podlegające opróżnieniu. Gmina nie musi wykazywać interesu prawnego w ustanowieniu strony powoda w sprawie. Od 1 stycznia 2002 r. ust. 4 art. 18 ustawy ustanowił, że właściciel może otrzymać odszkodowanie od gminy, która nie dostarczyła lokalu socjalnego lokatorowi przyznanemu przez sąd. Wysokość odszkodowania jest obliczona jako różnica między czynszem, jaki właściciel mógłby otrzymać za wynajęcie lokalu na wolnym rynku, a odszkodowaniem płaconym przez byłego lokatora, który oczekuje na wynajem lokalu od gminy.
Uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego są ściśle określone w polskim prawie, w szczególności w Ustawie z dnia 21 czerwca 2001 roku o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie Kodeksu cywilnego. Lokale socjalne są przeznaczone dla osób, które znajdują się w trudnej sytuacji życiowej, mają trudności w zapewnieniu sobie odpowiednich warunków mieszkaniowych i nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb mieszkaniowych na rynku komercyjnym.
O przyznaniu lokalu socjalnego decyduje gmina lub inna jednostka samorządu terytorialnego, która dysponuje takim zasobem mieszkaniowym. Przyznanie lokalu socjalnego jest procesem administracyjnym, który ma na celu zapewnienie wsparcia osobom znajdującym się w sytuacjach kryzysowych. Wymaga to spełnienia określonych kryteriów, które uwzględniają zarówno stan materialny osoby ubiegającej się o lokal, jak i jej sytuację życiową.
Do najważniejszych uprawnień do otrzymania lokalu socjalnego należą:
Osoby eksmitowane bez tytułu prawnego do lokalu – Osoby, które zostały eksmitowane z wynajmowanego lokalu, ale nie mają prawa do zamieszkania w innym lokalu, mogą ubiegać się o lokal socjalny. Takie osoby mają pierwszeństwo w przyznawaniu lokali socjalnych, pod warunkiem że spełniają kryteria określone przez gminę.
Osoby w trudnej sytuacji finansowej – Gmina może przyznać lokal socjalny osobom, które nie są w stanie samodzielnie zapewnić sobie odpowiednich warunków mieszkaniowych z powodu niskich dochodów lub innych trudności materialnych. W praktyce oznacza to, że osoby, które nie mogą opłacić wynajmu na rynku komercyjnym, mogą ubiegać się o pomoc w postaci lokalu socjalnego.
Osoby w szczególnie trudnej sytuacji życiowej – Lokale socjalne przyznawane są także osobom, które znajdują się w wyjątkowo trudnej sytuacji życiowej, takiej jak:
kobiety w ciąży, osoby wychowujące dzieci (w szczególności małe dzieci), osoby starsze, zwłaszcza powyżej 75. roku życia, osoby niepełnosprawne lub przewlekle chore, osoby samotne, które nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb mieszkaniowych z powodu swojej sytuacji zdrowotnej lub życiowej.
Osoby korzystające z pomocy społecznej – Lokale socjalne mogą być także przyznawane osobom, które korzystają z pomocy społecznej, w tym z zasiłków stałych lub okresowych. W takim przypadku osoby te muszą spełniać dodatkowe kryteria dochodowe i majątkowe, które mogą różnić się w zależności od gminy.
Osoby, które nie mają zapewnionych innych możliwości mieszkaniowych – Lokal socjalny może być przyznany osobom, które nie mają dostępu do żadnego innego lokalu mieszkalnego, np. po utracie pracy i konieczności przeprowadzki z wynajmowanego mieszkania, które okazało się zbyt kosztowne.
Kryteria przyznawania lokali socjalnych są różne w poszczególnych gminach, ponieważ samorządy mają pewną swobodę w ustalaniu priorytetów i szczegółowych zasad przyznawania takich lokali. Zwykle jednak uwzględniają one dochody osoby ubiegającej się o lokal socjalny oraz jej sytuację rodzinną, zdrowotną i mieszkaniową.
Procedura przyznawania lokalu socjalnego polega na złożeniu wniosku do odpowiedniego organu gminy, który po przeanalizowaniu sytuacji życiowej wnioskodawcy, podejmuje decyzję o przyznaniu lub odmowie przyznania lokalu. Decyzja ta może być zaskarżona do sądu administracyjnego, jeżeli wnioskodawca uzna ją za nieuzasadnioną.
Gmina może również ustalić listę oczekujących na lokale socjalne, a przydział lokali odbywa się w ramach tej listy, zgodnie z określoną kolejnością i priorytetami. Osoby oczekujące na lokal socjalny mogą być także kierowane do pomieszczeń tymczasowych, które spełniają minimalne standardy mieszkaniowe, jednak różnią się one od pełnoprawnych lokali socjalnych.
Uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego przysługują osobom, które znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji życiowej i finansowej. Lokale socjalne mają na celu zapewnienie podstawowych warunków mieszkaniowych osobom, które nie są w stanie zaspokoić tych potrzeb na rynku komercyjnym, i są formą wsparcia w zakresie polityki mieszkaniowej państwa i samorządów.