Oględziny są często spotykaną formą dowodu w postępowaniu administracyjnym, ich wyniki przesądzają niekiedy o formie rozstrzygnięcia.
Potrzeba przeprowadzenia oględzin istnieje zawsze wtedy, gdy tylko bezpośrednie zapoznanie się z przedmiotem oględzin, pozwoli wyjaśnić sprawę w sposób niezbędny do rozstrzygnięcia sprawy.
Oględziny polegają na bezpośrednim zbadaniu określonego przedmiotu przez organ orzekający, którego celem jest dokonanie spostrzeżeń za pomocą określonego zmysłu (wzroku, słuchu, dotyku, węchu, smaku), co do właściwego przedmiotu.[1] O potrzebie przeprowadzenia oględzin decyduje charakter sprawy, która jest przedmiotem postępowania administracyjnego.
Celem przeprowadzenia oględzin w postępowaniu administracyjnym jest ustalenie cech, stanu lub położenia rzeczy. Wyniki oględzin stanowią materiał dowodowy uzasadniający określone rozstrzygnięcie sprawy.
Oględziny są środkiem dowodowym bezpośrednim, czyli takim, który umożliwia organowi orzekającemu bezpośrednie zetknięcie się ze stanem faktycznym w danej sprawie. Omawiany środek dowodowy wysuwany jest na pierwsze miejsce w systemie środków dowodowych, które zabezpieczają realizację zasady prawdy obiektywnej, ponieważ dzięki niemu możliwe jest wyeliminowanie zniekształceń informacji, wynikających z przepływu jej przez ogniwa pośrednie.[2]
K.p.a. zawiera skąpą regulację dowodu z oględzin. Przepis art. 85 stanowi
„§1. Organ administracji publicznej może w razie potrzeby przeprowadzić oględziny.
2. Jeżeli przedmiot oględzin znajduje się u osób trzecich, osoby te są obowiązane na wezwanie organu do okazania przedmiotu oględzin.”
Zgodnie z powyższym przepisem organ orzekający dokonuje swobodnej oceny potrzeby przeprowadzenia oględzin. Tą swobodę ogranicza tylko zasada prawdy obiektywnej, dlatego też, jeżeli stan faktyczny sprawy nie został ustalony w całości lub w części, organ orzekający ma obowiązek przeprowadzić oględziny. Także przepisy szczególne mogą wprowadzić ograniczenie swobody organu w tej materii, nakładając obowiązek skorzystania z tego środka dowodowego przed wydaniem decyzji.[3] Przepisy szczególne mają pierwszeństwo przed ogólnym przepisem k.p.a., dlatego w takich przypadkach organ prowadzący postępowanie ma obowiązek przeprowadzić oględziny.
Zdaniem W. Dawidowicza przepis art. 85§1 „został sformułowany niezbyt szczęśliwie, w istocie bowiem chodzi o to, że organ prowadzący postępowanie dowodowe postanawia o dokonaniu (przeprowadzeniu) oględzin tak, jak postanawia o przeprowadzeniu każdego innego dowodu, a więc zarówno z urzędu jak i na żądanie stron, natomiast oględziny, jako czynność procesowa odbywają się przy udziale wszystkich uczestników postępowania dowodowego.”[4]
K.p.a. nie określa, co może być przedmiotem oględzin, w związku z tym nie ma tutaj żadnych ograniczeń. Dlatego też przedmiotem oględzin może być „wszystko, co oddziałuje na zmysły ludzkie, łącznie z samym człowiekiem.”[5]
Przedmiot oględzin może stanowić miejsce, które ma być przeznaczone pod budowę, rzecz ruchoma lub nieruchomość mająca być wpisana do rejestru zabytków, dzieła sztuki, do którego może zostać wydany zakaz wywozu za granicę w celu ekspozycji.
Zgodnie z przepisem art. 50§1 organ administracji publicznej może wzywać osoby (strony lub inne osoby) do udziału w podejmowanych czynnościach – także do udziału w oględzinach – dlatego też, strona oraz osoby trzecie mają obowiązek przedstawić przedmiot oględzin na wezwanie organu orzekającego, w zależności od tego, w czyim posiadaniu znajduje się dany przedmiot.
Przepis art. 85 § 2 jest przepisem szczególnym, który wyraźnie nakłada na osoby trzecie obowiązek przedstawienia na wezwanie organu przedmiotu oględzin. Realizację tego obowiązku przez stronę oraz przez osobę trzecią zabezpiecza sankcja z art. 88§1.
Zdaniem W. Dawidowicza, można zgłosić pewne zastrzeżenia do przepisu art. 85 § 2. Autor twierdzi, że przepis ten „został sformułowany z myślą o rzeczach ruchomych, można go zatem tylko odpowiednio stosować do nieruchomości (…), adresatem obowiązku okazania przedmiotu oględzin są tylko „osoby trzecie”, co można rozumieć jako określenie podmiotów nie będących stronami w postępowaniu dowodowym, (…) brak jest unormowania (…) obowiązku strony umożliwienia dokonania oględzin należącej do niej rzeczy ruchomej lub nieruchomości, jeżeli organ prowadzący postępowanie postanowi przeprowadzić tego rodzaju dowód.”[6]
W. Dawidowicz uważa, że jeżeli w sprawie administracyjnej występują strony o przeciwstawnych interesach, to brak zgody jednej ze stron na dokonanie oględzin nieruchomości lub rzeczy ruchomej, która do niej należy, może skutkować zahamowaniem postępowania dowodowego. W związku z tym, należałoby ustanowić przepis, który będzie stanowił podstawę nałożenia na stronę tego obowiązku.[7]
Kodeks nakładając na osobę trzecią, obowiązek okazania przedmiotu oględzin, nie reguluje sposobu, w jaki organ powinien nakazać udostępnienie przedmiotu oględzin, szczególnie wtedy, gdy osoba ta nie chce się na to zgodzić. Zdaniem H. Starczewskiego wydaje się, że w takich sytuacjach organ, który prowadzi postępowanie powinien wydać pisemne postanowienie o przeprowadzeniu dowodu z oględzin, powołując się na art. 77§2.[8] Od takich postanowień nie przysługuje zażalenie.
Zdaniem J. Borkowskiego „Zakres mocy obowiązującej przepisu art. 85§2 rozciąga się na wszystkie osoby, niezależnie od tego, czy biorą one udział w postępowaniu administracyjnym, czy też nie.”[9]
Jeżeli w toku postępowania dowodowego zaistnieje konieczność przeprowadzenia oględzin poza siedzibą organu, trzeba wziąć pod uwagę dwie możliwości : – organ powinien przeprowadzić rozprawę w miejscu oględzin (art. 89§2), – jeżeli stanowi tak przepis szczególny, oględziny powinien przeprowadzić przedstawiciel organu. Oględziny mogą zostać przeprowadzone przed organem orzekającym w jego siedzibie oraz poza siedzibą organu, stosownie do tego co jest przedmiotem oględzin.
Oględziny przeprowadza się często z udziałem biegłych i świadków. W niektórych przypadkach oględziny wymagają zastosowania określonych urządzeń technicznych, metod postępowania ustalonych w nauce i technice. W takim wypadku wynik oględzin będzie najlepszy, jeżeli wezmą w nich udział biegli. Dlatego też, w wypadkach bardziej skomplikowanych należy połączyć dowód z oględzin z opinią biegłego. Oględziny powinny być prawidłowym postrzeganiem połączonym ze zrozumieniem i przyswojeniem treści tego postrzegania opierając się na doświadczeniu i posiadanej wiedzy, dlatego też, oględziny powinny być połączone z udziałem biegłych – ich fachowość stanowi uzupełnienie doświadczenia i wiedzy organu.
Zgodnie z art. 79 organ ma obowiązek zapewnić stronom czynny udział w oględzinach – strona powinna być zawiadomiona o miejscu i terminie przeprowadzenia oględzin przynajmniej na 7 dni przed terminem.
Z oględzin dokonywanych z udziałem przedstawiciela organu administracji publicznej sporządza się protokół.
Eksperyment dowodowy jest szczególną formą oględzin, polega on na tym, że „dokonuje się oględzin nie naturalnego stanu faktycznego, lecz stworzoną w sposób sztuczny sytuację mogącą przekonać organ orzekający o słuszności czy niesłuszności założenia dowodowego.”[10] Formą oględzin jest także przeprowadzenie badania lekarskiego osoby, która ubiega się z racji stanu zdrowia o pewne świadczenia.
Oględziny mają szczególne znaczenie w niektórych kategoriach spraw, np. sprawy wodne, wywłaszczeniowe. W tych przypadkach organ administracji publicznej w trakcie czynności przygotowawczych rozprawy, powinien z góry przewidzieć przeprowadzenie tego dowodu i jeżeli zachodzi taka potrzeba, wezwać do okazania przedmiotu oględzin. Potrzeba dokonania oględzin może pojawić się w toku rozprawy, może się również okazać, że niezbędne jest rozszerzenie oględzin na przedmioty, których nie brano pod uwagę podczas czynności przygotowawczych rozprawy – w takich przypadkach, kierujący rozprawą ma prawo wezwać do okazania przedmiotu oględzin wydając postanowienie.[11]
Oględziny stosuje się, gdy zachodzi potrzeba dokonania bezpośrednich ustaleń na miejscu, niezbędnych do prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, a inne środki dowodowe nie są w tym zakresie wystarczające. Oględziny zwane są niekiedy wizją lokalną.
Przy oględzinach „bezpośrednie zetknięcie się organu z przedmiotem, podlegającym poznaniu stwarza w jego świadomości pewność, że przeszkody do poznania prawdy w postaci błędów popełnionych przez świadków i biegłych nie zachodzą.”[12]
[1] Por. W. Siedlecki – „Postępowanie cywilne w zarysie”, Warszawa 1972r., s. 340
[2] E. Iserzon, J. Starościak – op. cit. s. 179
[3] Por. J. Borkowski, J. Jendrośka, R. Orzechowski, A. Zieliński – op. cit. s. 176
[4] W. Dawidowicz – op. cit. s. 119
[5] W. Berutowicz – op. cit. s. 145
[6] W. Dawidowicz – op. cit. s. 120
[7] Por. W. Dawidowicz – op. cit. s. 120
[8] Por. H. Starczewski – op. cit. s. 16
[9] J. Borkowski, J. Jendrośka, R. Orzechowski, A. Zieliński – op. cit. s. 178
[10] E. Iserzon, J. Starościak – op. cit. s. 180
[11] Por. W, Dawidowicz – „Ogólne postępowanie administracyjne – zarys systemu”, Warszawa 1962r., s. 168
[12] E. Iserzon, J. Starościak – op. cit. s. 179