Wstęp
Pojęcie „użytek publiczny” odgrywa kluczową rolę w prawie cywilnym, autorskim, administracyjnym oraz wielu innych dziedzinach prawa. Jest ono ściśle powiązane z funkcjonowaniem państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów wykonujących zadania publiczne. Użytek publiczny oznacza takie korzystanie z pewnych dóbr lub zasobów, które ma na celu zaspokajanie potrzeb społeczności lokalnej, społeczeństwa jako całości lub określonej grupy obywateli. Przez to pojęcie rozumie się zarówno działania polegające na udostępnianiu zasobów, jak i wykorzystywaniu ich w interesie publicznym.
Użytek publiczny to pojęcie stosowane w różnych dziedzinach prawa, oznaczające działania lub korzystanie z określonych dóbr, które służą interesom ogółu społeczeństwa. W kontekście prawa autorskiego, oznacza możliwość korzystania z chronionych utworów bez zgody twórcy, jeśli spełnione są określone warunki przewidziane w przepisach, takich jak ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Jednym z kluczowych elementów użytku publicznego jest dozwolony użytek, który pozwala instytucjom publicznym, takim jak biblioteki, szkoły czy muzea, na udostępnianie chronionych treści w celach edukacyjnych, naukowych lub kulturalnych. Dotyczy to na przykład cytowania fragmentów dzieł w publikacjach naukowych, wykorzystania utworów w ramach edukacji czy digitalizacji zbiorów na potrzeby archiwizacji.
W praktyce istotne znaczenie ma także użytek prywatny, który odnosi się do korzystania z chronionych treści przez jednostki w ramach ich osobistych potrzeb, bez rozpowszechniania ich na szerszą skalę. Natomiast użytek publiczny odnosi się do sytuacji, w których korzystanie z dzieła ma na celu realizację celów ogólnospołecznych, takich jak edukacja czy ochrona dziedzictwa kulturowego.
W szerszym znaczeniu, termin użytek publiczny bywa też stosowany w kontekście infrastruktury i przestrzeni publicznej, obejmując działania mające na celu udostępnianie zasobów społecznych, takich jak drogi, parki czy instytucje publiczne, w sposób otwarty i dostępny dla każdego. Działania te są regulowane przez przepisy prawa administracyjnego i mają na celu zapewnienie równego dostępu do dóbr wspólnych.
Regulacje dotyczące użytku publicznego mają na celu pogodzenie interesów twórców, właścicieli praw oraz społeczeństwa, przy jednoczesnym zachowaniu równowagi między ochroną dóbr intelektualnych a potrzebami publicznymi.
W polskim porządku prawnym użytek publiczny znajduje swoje odzwierciedlenie w licznych regulacjach, w tym w przepisach dotyczących prawa autorskiego, nieruchomości, ochrony środowiska oraz zarządzania majątkiem publicznym. W kontekście prawnym jest to pojęcie wieloaspektowe, które różni się w zależności od konkretnej dziedziny prawa, w której jest stosowane.
Ustawodawca nie wprowadza podziału dozwolonego użytku na publiczny i prywatny. Zrobiła to doktryna, a wynika to m.in. z odmiennych uregulowań dotyczących obu form. Jak już wcześniej zasygnalizowano w tej pracy, głównym kryterium rozróżnienia jest cel, w którym utwór ma zostać wykorzystany. Poza tym należy wziąć pod uwagę zakres podmiotowy, ponieważ użytek publiczny jest kierowany do szerszego kręgu odbiorców, ograniczanego jednak stosownie do danego uprawnienia.
Oba rodzaje korzystania mają jednak wiele cech wspólnych, jak choćby zastosowanie do nich przepisów art. 34 i 35 upap. Oba niejako są „kompromisem społecznym”, który umożliwia szersze korzystanie z utworów, traktujemy je jako wyjątek od wspomnianego przepisu art. 17 upap, dotyczą też tylko utworów już rozpowszechnionych, zatem udostępnionych publicznie za zgodą twórcy[1].
Dozwolony użytek publiczny ma teoretycznie nieograniczony zasięg podmiotów, czego odmówić trzeba użytkowi osobistemu. Dla przykładu można wskazać choćby prawo cytatu (art. 29) czy publiczne wykonywanie utworów podczas ceremonii (art. 31). Poza tym omawiany cel ma być skonkretyzowany, nie może być dowolny. Cele można zasadniczo podzielić na: kulturalne, naukowe, badawcze, dydaktyczne i informacyjne.
O ile coraz popularniejsze są postulaty ograniczenia lub nawet wyeliminowania dozwolonego użytku osobistego, to w przypadku użytku publicznego panuje społeczna zgoda na korzystanie z niego a głosy krytyczne są nieliczne. Bez wątpienia jest to jeden z bodźców dla postępu społeczeństwa i rozwoju na wszelakich gruntach.
Pojęcie użytku publicznego
W ogólnym rozumieniu użytek publiczny oznacza korzystanie z dóbr lub zasobów w sposób, który służy interesowi publicznemu. Może to obejmować zarówno działania podejmowane przez instytucje państwowe i samorządowe, jak i inicjatywy obywatelskie, organizacje pozarządowe oraz inne podmioty działające na rzecz społeczności.
W kontekście prawa cywilnego użytek publiczny może odnosić się do sposobu korzystania z nieruchomości, infrastruktury, terenów zielonych, a także budynków publicznych. Natomiast w prawie autorskim pojęcie to ma szczególne znaczenie w związku z tzw. dozwolonym użytkiem publicznym, który umożliwia korzystanie z utworów chronionych prawem autorskim w określonych przypadkach bez konieczności uzyskiwania zgody autora.
Użytek publiczny w prawie autorskim
Jednym z najważniejszych aspektów użytku publicznego jest jego rola w prawie autorskim. W Polsce zasady dotyczące dozwolonego użytku publicznego są uregulowane w ustawie z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dozwolony użytek publiczny pozwala na wykorzystywanie utworów chronionych prawem autorskim bez zgody twórcy, pod warunkiem spełnienia określonych przesłanek i w określonym zakresie.
Zgodnie z przepisami ustawy, dozwolony użytek publiczny obejmuje m.in.:
- Korzystanie z utworów w celach edukacyjnych i naukowych – Na przykład szkoły, uczelnie i instytucje badawcze mogą wykorzystywać chronione utwory w ramach prowadzenia zajęć dydaktycznych czy badań naukowych, bez konieczności uzyskiwania zgody autora.
- Korzystanie z utworów w celach informacyjnych – Media mają prawo do wykorzystywania fragmentów utworów w celu informowania społeczeństwa o aktualnych wydarzeniach, co jest szczególnie istotne dla prasy, radia i telewizji.
- Cytowanie utworów w pracach naukowych, publicystycznych czy krytycznych – Cytowanie jest dozwolone, o ile nie przekracza uzasadnionego zakresu oraz służy celom analizy, wyjaśniania czy krytyki.
- Korzystanie z utworów przez osoby niepełnosprawne – Przepisy prawa autorskiego zezwalają na kopiowanie utworów na potrzeby osób z niepełnosprawnościami w sposób dostosowany do ich potrzeb, np. tłumaczenie na język Braille’a.
Celem tych regulacji jest z jednej strony ochrona interesów twórców, a z drugiej – zapewnienie dostępu do kultury, wiedzy i informacji szerokiemu gronu odbiorców. Dzięki temu prawo autorskie pozostaje w równowadze pomiędzy interesem publicznym a ochroną praw twórców.
Użytek publiczny w prawie nieruchomości
Kolejnym istotnym kontekstem użytku publicznego jest prawo nieruchomości. Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami, pojęcie użytku publicznego obejmuje m.in.:
- budowę i utrzymanie dróg publicznych, mostów, tuneli oraz innych obiektów infrastruktury transportowej,
- budowę oraz utrzymanie infrastruktury wodociągowej, kanalizacyjnej i energetycznej,
- ochronę środowiska, w tym rezerwaty przyrody, parki narodowe oraz inne obszary chronione,
- działania związane z obronnością kraju, takie jak budowa obiektów wojskowych.
W kontekście nieruchomości użytek publiczny może uzasadniać wywłaszczenie właściciela nieruchomości na cele publiczne, pod warunkiem, że jest to niezbędne i uzasadnione z punktu widzenia interesu publicznego. Procedura wywłaszczenia jest ściśle regulowana przepisami prawa, a właścicielowi przysługuje odpowiednie odszkodowanie.
Użytek publiczny w kontekście ochrony środowiska
Ochrona środowiska stanowi kolejny obszar, w którym użytek publiczny odgrywa kluczową rolę. Przepisy prawa ochrony środowiska nakładają na organy administracji publicznej obowiązek zarządzania zasobami naturalnymi w sposób zrównoważony i uwzględniający interes publiczny. W praktyce oznacza to, że korzystanie z zasobów środowiska, takich jak wody, lasy czy tereny zielone, musi być zorganizowane w taki sposób, aby służyło obecnym i przyszłym pokoleniom.
Jednym z przykładów użytku publicznego w tej dziedzinie jest tworzenie i zarządzanie parkami narodowymi oraz rezerwatami przyrody, które mają na celu ochronę różnorodności biologicznej oraz zapewnienie dostępu społeczeństwa do terenów o wysokiej wartości przyrodniczej.
Znaczenie użytku publicznego dla społeczeństwa
Użytek publiczny odgrywa istotną rolę w zapewnieniu równowagi pomiędzy interesami prywatnymi a dobrem wspólnym. Przepisy dotyczące użytku publicznego mają na celu ochronę interesu społecznego, zaspokajanie potrzeb wspólnot lokalnych oraz promowanie zrównoważonego rozwoju. Dzięki regulacjom dotyczącym użytku publicznego możliwe jest efektywne zarządzanie zasobami, ochrona środowiska oraz wspieranie dostępu do dóbr kultury i nauki.
Wnioski
Pojęcie użytku publicznego jest nieodłącznym elementem funkcjonowania nowoczesnego państwa i społeczeństwa. Obejmuje ono szeroki zakres działań, które służą zaspokajaniu potrzeb obywateli oraz wspieraniu dobra wspólnego. W kontekście prawa autorskiego, nieruchomości oraz ochrony środowiska, przepisy dotyczące użytku publicznego zapewniają odpowiednią ochronę interesu społecznego, jednocześnie uwzględniając potrzeby jednostek.
W przyszłości można spodziewać się dalszego rozwoju regulacji związanych z użytkiem publicznym, zwłaszcza w kontekście rosnącej potrzeby ochrony zasobów naturalnych oraz zwiększania dostępu do dóbr kultury i edukacji.
[1] J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa, Kraków 2007, s. 61.
